Söz Sanatları (Edebi Sanatlar)

Türk edebiyatında “söz sanatları“, yazılı eserlerin etkileyiciliğini ve derinliğini artırmak adına sıkça başvurulan tekniklerdir. Bu “edebi sanatlar“, yazarların kendine özgü tarzlarını geliştirmelerine, metinlere farklı anlamlar ve duygusal zenginlikler katmalarına yardımcı olur. Aynı zamanda, söz sanatları metnin anlam katmanlarını zenginleştirir ve okuyucuya daha derin bir kavrayış sunar.

Söz Sanatı Nedir?

Edebiyatın dil ve anlatımında zenginlik, derinlik ve çeşitlilik oluşturmak için başvurulan, temel olarak benzetme mekanizmalarına dayanan karmaşık ve özgün ifade biçimlerine “edebî sanat” veya “söz sanatı” adı verilir. Bu tür sanatsal yaklaşımlar, metni daha etkileyici, canlı ve ilgi çekici kılarak okuyucunun dikkatini daha kolay bir şekilde çeker. “Söz sanatları”, dilin ve anlamın incelikli bir şekilde işlenmesi ile metni daha derin ve katmanlı bir boyuta taşır.

Edebi Sanatların Özellikleri ve Amacı

Dilin etkisi üzerinde de önemli bir rol oynayan bu sanatlar, metni daha sürükleyici kılar. Özellikle şiirde ritim oluşturarak esere müzikal bir boyut kazandırır. Çeşitli ögelerle, örneğin uyak ve ölçüyle, bu ritmik yapısı güçlendirilir. Örneğin, ‘cinas’ teknikleri ses benzerliği veya tekrar aracılığıyla ritmik bir akış yaratır, bu da okuyucunun dikkatini çeker.

Duygusal boyutta da, söz sanatları metne katılan duygusal yoğunluğu artırır ve okuyucunun esere daha derinden bağlanmasını sağlar. Anlamın bütünlüğü konusunda da, yazarlar söz sanatları sayesinde metni daha tutarlı bir yapıya kavuşturur, böylece okuyucunun ana temayı daha iyi anlamasına yardımcı olur. Bunların yanında, söz sanatları okuyucunun hayal gücünü uyarır. Örneğin, ‘mecaz’ kullanımı sayesinde, yeni görsel ve duygusal imgeler oluşturulur. Bu tür teknikler, okuyucunun metni daha etkin bir şekilde algılamasına yardımcı olur.  Bu sayfayı PDF olarak indirmek için TIKLAYIN

Söz Sanatlarının Çeşitleri

Mecaza Dayalı Edebi Sanatlar

TEŞBİH (BENZETME)

Bir cümlenin ifade ettiği anlamı daha etkileyici ve güçlü kılmak amacıyla, iki öge arasında bir tür benzerlik varsa, bu iki öğeden daha az güçlü veya dikkat çekici olanı, daha güçlü veya etkileyici olana benzetilir. Bu benzetme, cümlenin anlamını sadece kuvvetlendirmekle kalmaz, aynı zamanda okuyucunun veya dinleyicinin ilgisini çeker ve konuya olan ilgisini artırır. Bu tür bir anlatım tekniği, metni daha unutulmaz hale getirmek için de sıkça kullanılır

Benzetmede dört unsur bulunur:

• a) Benzenen
• b) Benzetilen
• c) Benzetme Yönü
• d) Benzetme Edatı

Bir benzetmede benzetmenin 4 ögesi de varsa ona tam teşbih denir. Aşağıdaki ilk örnek tam teşbihtir. Sadece benzeyen ve benzetilenin kullanıldığı teşbihe ise teşbih-i beliği (güzel benzetme) denir.

Benzetme (Teşbih) Örnekleri:

Çocuk (benzeyen) tilki (benzetilen) gibi (benzetme edatı) kurnaz (benzetme yönü) biriydi. (Tam teşbih)

Minik yavrucak  elma (benzetilen) gibi (benzetme edatı) kıpkırmızı (benzetme yönü) yanaklarıyla (beneyen) gülücükler saçıyordu. (Tam teşbih)

Bizim de kalbimizi kımıldatır yerinden/ Toprağa diz vuruşu (benzetme yönü) dağ (benzetilen) gibi (benzetme edatı) zeybeğin (benzeyen) (Tam teşbih)

Binalar (benzeyen) kale (benzetilen) gibi (benzetme edatı) olduğundan içeri girilemiyordu.

Kim bu cennet (benzetilen) vatanın (benzeyen) uğruna olmaz ki feda? (teşbih-i beliğ)

Karısına yıllarca cehennem (benzetilen) hayatı (benzeyen) yaşattı. (teşbih-i beliğ)

Muavin, yolculara: Pamuk (benzetilen) eller (benzeyen) cebe! diye bağırıyordu. (teşbih-i beliğ)

İSTİARE (EĞRETİLEME)

Benzetmenin asıl unsuru olan benzeyen ve benzetilenden yalnızca biri kullanılarak yapıldığı söz sanatlarından biridir.

a.) Açık İstiare:

Benzeyenin bulunmayıp yalnızca benzetilenle yapılan istiaredir.

b.) Kapalı İstiare:

Benzetilenin bulunmayıp yalnızca benzeyenle yapılan istiaredir.

TAKTİK: Açık istiare ile kapalı istiareyi birbirinden ayırt etmenin şahane bir taktiğini verelim size. Bu taktik başka hiçbir yerde yoktur:

İstiarenin olduğu sözcük ya da sözcük grubu isim soylu ise o istiare “açık istiare”dir. İstiarenin olduğu sözcük ya da sözcük grubu fiil ya da fiilimsi ise o istiare “kapalı istiare”dir.

Örnek verelim:

İki kapılı bir handa gidiyorum gündüze gece.  (Han= isim = açık istiare)
Can kafeste durmaz, uçar. (Uçmak= fiil = kapalı istiare)

Diğer örnekler:

Bir hilal uğruna ya Rab ne güneşler batıyor. (Açık İstiare)

Açıklama:

Bu cümlenin açılımı aslında şu şekilde: Bir hilal uğruna ya Rab ne güneş (benzetilen) gibi (benzetme edatı) parlayan (benzetme yönü) gençler (benzeyen) batıyor. Görüldüğü gibi benzetmenin 4 ögesinden sadece kendisine benzetilen (güneş) kullanıldığı için bu cümlede açık istiare kullanılmıştır.

Diğer örnekler:

• Ay,altın ağaçlardan yere damlıyordu.(Kapalı İstiare) Açtım avucumu altına tuttum.
• Ülkemizde üniversiteden mezun olmuş pek çok fidan artık iş de bulamıyor.(Açık İstiare)
• Bahar gelince bir ağızdan şarkılar söyler kuşlar.(Kapalı İstiare)
• Bugün gökten inciler yağıyordu.(Açık İstiare)
• Galatasaray,Fenerbahçe kalesine gol yağdırdı.(Kapalı İstiare)
• Genç adamın sözleri,kızın yüreğini yakıyordu.(Kapalı İstiare)
• Sanat,hür bir ortamda boy atar.(Kapalı İstiare)
• Kurban olam,kurban olam, Beşikte yatan kuzuya. (Açık İstiare)

KİNAYE

Bir sözü hem gerçek hem de mecaz anlamda kullanmaktır.

Uyarı: Kinayede daha çok mecaz anlam kastedilir.

Örnek:

• Mum dibine ışık vermez.

Açıklama: Mum gerçekten de dibine ışık vermez ancak asıl kasdedilen bilge kişi kendi yakınlarına değil de başka kişilere yardımcı olur.

Diğer Örnekler:

• Hamama giren terler.
• Taşıma su ile değirmen dönmez.
• Yuvarlanan taş yosun tutmaz.
• Ateş düştüğü yeri yakar.
• Yaptığı hatayı anlayınca yüzü kızardı.

MECAZ-I MÜRSEL (AD AKTARMASI)

Benzetme amacı güdülmeden bir sözün ilgili olduğu başka bir söz yerine kullanılmasına “mecaz-ı mürsel“ Türkçe karşılık olarak “ad aktarması“ adı verilir.

• İşe alınman için dün şirketle görüştüm.(İnsan) (Yönetim – İnsan İlişkisi)
• Yarın temizliği 9/H sınıfı yapacak. (Öğrenci) (Mekan – insan ilişkisi)
• Toplantıya Milliyet gazetesinin güçlü kalemleri de geldi. (Yazar) (Eser – yazar ilişkisi)
• Nihatın golüyle tüm stat ayağa kalktı.(Seyirci) (Mekan – insan ilişkisi)
• O evine çok bağlı bir insandır. (Ailesi) (Mekan – insan ilişkisi)
• Bu olay üzerine bütün köy ayaklandı.(Halk) (Mekan – insan ilişkisi)
• İstanbul’dan kalkan uçak az önce Adana’ya indi. (Havaalanı) (Parça – bütün ilişkisi)

TEŞHİS (KİŞİLEŞTİRME)

İnsan dışındaki canlı cansız varlıklara insan özelliği kazandırmaktır. Her teşhiste aynı zamanda kapalı istiare vardır. Söz sanatları içerisinde en sık bu sanat kullanılmaktadır.

• Güzel gitti diye pınar ağladı.
• Menekşeler külahını kaldırır.
• Bir sarmaşık uyanıyordu uykusunda Geriniyordu bir eski duvarın sıvasında.
• Toros dağlarının üstüne, Ay un eledi bütün gece.
• O çay ağır akar,yorgun mu bilmem, Mehtabı hasta mı,solgun mu bilmem.
• Aheste çek kürekleri mehtap uyanmasın, Eskici dükkanında asma saat, Çelik bir şal atmış omuzlarına.
• Yalnızlığın okşadığı kalbime,yağmurlar küskün, En güzel türküyü bir kurşun söyler.
• Bu akşam sonbahar ne kadar serin, Geceyi hasretle zaman.

İNTAK (KONUŞTURMA)

İnsan dışındaki varlıkların konuşturulduğu söz sanatlarından biridir. Söz sanatları içerisinde en çok teşhis ve intak edebi sanatları karıştırılmaktadır. Her intak sanatında teşhis sanatı vardır ancak her teşhiste intak sanatı yoktur.

• Deniz ve Mehtap sordular seni: Neredesin?
• Maymun şunu anlatmak istemişti fikrince: Boşa gitmez kötüye bir ceza verilince.
• Dal bir gün dedi ki tomurcuğuna: İçimde kanayan yara gibisin.
• Ey benim sarı tamburam! Sen ne için inilersin? İçim oyuk, derdim büyük Ben onunçün inilerim
• Ben ki toz kanatlı bir kelebeğim, Minicik gövdeme yüklü Kaf dağı.
• Adam elini uzattı, tam onu koparacağı sırada menekşe: Bana dokunma!diye bağırdı.

TARİZ (DOKUNDURMA)

Bir kişiyi iğneleme, bir konuyla alay etme veya sözün tam tersini kastetmedir.

Müftü Efendi bize kafir demiş.
Tutalım ben ona diyem müselman.
Lakin varıldıktan ruz-ı mahşere,
İkimiz çıkarız orda yalan.

Bu ne kudret ki elifbayı okur ezberden.

Tahir Efendi bize kelp demiş,
İltifatı bu sözde zehirdir,
Maliki mezhebim benim zira,
İtikadımca kelp Tahirdir.

Bir nasihatım var zamana uygun,
Tut sözümü yattıkça yat uyuma,
Meşhur bir kelamdır sen kazan sen ye,
El için yok yere yanma.

O kadar zeki ki bütün sınıfları çift dikiş gidiyor.

Anlama Dayalı Edebi Sanatlar

TECAHÜL-İ ARİF

Anlam inceliği oluşturmak için herkes tarafından bilinen bir gerçeği bilmiyormuş gibi aktarıldığı edebi sanatlardan biridir.

Şakaklarıma kar mı yağdı ne var?
Benim mi Allahım bu çizgili yüz.

Sular mı yandı,neden tunca benziyor mermer?
Geç fark ettim taşın sert olduğunu.
Gökyüzünün başka rengi de varmış,
Su insanı boğar,ateş yakarmış.

Şu karşıma göğüs geren,
Taş bağırlı dağlar mısın?

Saçların dalgalı,boya mı sürdün?
Gelmiyorsun artık,bana mı küstün?
İçimde kar donar,buzlar tutuşur,
Yağan ateş midir,kar mıdır bilmem.

HÜSN-İ TA’LİL

Sebebi bilinen bir olayın meydana gelişini, gerçek sebebinin dışında başka, güzel bir nedene bağlandığı söz sanatlarından biridir.

• Gül bahçesi sevgiliden haber geldiği için Süslendi ve güzel kokular süründü.
• Yoksun diye bahçemde çiçekler açmıyor bak.
• Senin o gül yüzünü görmek için Sana güneş bakmak için doğuyor.
• Benim kaderime ve yalnızlığıma Irmaklar bile ağladı.
• Rüzgar gökte bir gezinti,/ Üşürüz her akşam vakti, /Ne sıcak vücutlar gitti,/ Toprağı ısıtmak için.
• Güller kızarır utancından o gonca gül gülünce / Sümbül bükülür kıskancından kakül bükülünce.
• Bir an önce görülsün diye Akdeniz, / Toroslarda ağaçlar hep çocuk kalır.
• Toros dağlarının üstüne Ay, un eledi bütün gece.

MÜBALAĞA (ABARTMA):

Sözün etkisini güçlendirmek için bir şeyi olduğundan daha çok ya da olduğundan daha az göstermektir.

• Manda yuva yapmış söğüt dalına, / Yavrusunu sinek kapmış.
• Alem sele gitti gözüm yaşından.
• Bir ah çeksem dağı taşı eritir, / Gözüm yaşı değirmeni yürütür.
• Bir gün gökyüzüne otursam,/ Evlerin tavanlarını birer birer açsam.
• Sıladan ayrıyım, gözümde yaşlar, / Sel olup taşacak bir gün derinden.
• Sana olan aşkım dağı taşı eritir,/ Gözümdeki yaşlardan bir deniz olur.
• Ben ki toz kanatlı bir kelebeğim,/ Minicik gövdeme yüklü Kaf dağı.
• Sekizimiz odun çeker,/ Dokuzumuz ateş yakar /Kaz kaldırmış başın bakar/ Kırk gün oldu ,kaynatırım kaynamaz.
• Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın? / Gömelim gel seni tarihe desem,sığmazsın.
• Bir of çeksem karşıki dağlar yıkılır.

TEZAT (KARŞITLIK)

Aralarında ilgiden dolayı, birbirine zıt kavramları bir arada kullanıldığı söz sanatlarından biridir.

• Ağlarım hatıra geldikçe gülüştüklerimiz.
• Yaşamayı uğrunda ölecek kadar seviyorum.
• Çok uzaklaşma donarsın, çok yaklaşma yanarsın
• Neden böyle düşman görünürsünüz, Yıllar yılı dost bildiğim aynalar?
• İçimde kar donar, buzlar tutuşur, Yağan ateş midir, kar mıdır bilmem.
• Sana çirkin dediler,düşmanı oldum güzelin.
• Yükseğinde büyük namlı karın var, Alçağında mor sümbüllü bağın var.
• Gülmek ol, goncaya münasiptir, Ağlamak bu, dil-i hazine gerek.
• Karlar etrafı bembeyaz bir karanlığa gömdü.

 TEVRİYE (AMACI GİZLEME)

İki değişik anlamı olan bir sözcüğün bir dize ya da beyitte iki anlamının da kullanıldığı söz sanatlarından biridir.

• Tahir Efendi bize kelp demiş (Tahir:özel ad.) / İltifatı bu sözde zahirdir Maliki mezhebim benim zira/ İtikadımca kelp Tahirdir.

Açıklama: Tahir kelimesinin iki anlamı var ve iki anlama gelecek şekilde de kullanılmış. Hem özel ad olarak kullanılmış hem de temiz anlamında.

• Bu kadar letafet çünkü sende var, Beyaz gerdanında bir de ben gerek.

Açıklama: Burada ben sözcüğü hem et beni hem de şahıs zamiri olarak kullanılmıştır.

• O güzel yüzün benli de, Göğsün niye bensiz?
• Baki kalan bu kubbede hoş bir sada imiş,
• Ben yarime gül demem,yarim bana gülmedi.
• Beyefendi ailenin güneşi,sen de ayısın.
• Sen gittin yaslara büründü cihan, Soluyor dallarda gül dertli dertli.
• Şu köpek leşi de şurda fuzuli, O kadar içerlediysen tut kıçından Vur yere de çıksın içindeki ruhi.

TELMİH (HATIRLATMA)

Söz arasında herkesin bildiği bir olaya ya da kişiye işaret etme sanatı.

• Vefasız Aslıya yol gösteren bu,/ Keremin sazına cevap veren bu.
• Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor tevhidi, Bedrin aslanları ancak bu kadar şanlı idi.
• Ekmek Leyla oldu bire dostlarım, Mecnun olup ardı sıra giderim.
• “Gökyüzünde Îsâ ile / Tûr dağında Mûsâ ile
  Elindeki âsâ ile / Çağırayım Mevlâm seni” (Yunus Emre)

TEKRİR

Anlatımı güçlendirmek için bir sözü sık sık tekrar edildiği söz sanatlarından biridir.

• Beni bende demen, ben değilim,/ Bir ben vardır, bende benden öte.
• Söz ola kese savaşı,/ Söz ola kestire başı,/ Söz ola oğlu aşı, /Yağ ile bal ede bir söz.
• Ben güzele güzel demem, / Güzel benim olmayınca.
• Seni tanımadan önce ben, ben değildim, / Seni tanıdıktan sonra aslında bensizliğin sensizliğin olduğunu anladım.
• Gece midir insanı hüzünlendiren, / Yoksa insan mıdır hüzünlenmek için, / Geceyi bekleyen? /Gece midir seni bana düşündüren?/ Yoksa ben miyim seni düşünmek için, / Geceyi bekleyen?

TENASÜP (UYGUNLUK)

Anlam yönünden birbiriyle ilgili sözcükleri bir arada kullanılmasıyla yapılan söz sanatlarından biridir.

• Deli eder insanı bu dünya, Bu gece, bu yıldızlar, bu koku, Bu tepeden tırnağa çiçek açmış ağaç.
• Artık demir almak günü gelmişse zamandan, Meçhule giden bir gemi kalkar bu limandan. (Yahya Kemal Beyatlı)
• Arım, balım, peteğim, Gülüm, dalım, çiçeğim, Bilsem ki öleceğim, Yine seni seveceğim,
• Güller kızarır o gonca gül gülünce, Sümbül bükülür kıskancından kahlül bükülünce
• Bu akşam ışık olduk, renk olduk, ses olduk,/ Yeniden kışla olduk, asker olduk, tüfek olduk.

LEFF ÜNEŞR

Bir dizede iki ya da daha fazla kavramdan bahsettikten sonra diğer dizede onlarla ilgili açıklama yapmaktır.

Bakışların fırtına, Duruşun durgun su,
Biri alabora eder, Biri boğar.

Gönlümde ateştin, gözümde yaştın,
Ne diye tutuştun,ne diye taştın.

Ben bir sedefim,sen nisan bulutu,
Ver damlaları,al yuvarlak inciyi.

İSTİFHAM (SORU SORMA)

Anlatımı daha etkili hale getirmek için cevap alma amacı gütmeden soru sormaktır.

• Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? (Mehmet Akif Ersoy)
• Şakaklarıma kar mı yağdı ne var?/ Benim mi Allahım bu çizgili yüz? (Cahit Sıtkı Tarancı)
• Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın?
• Şu karşıma göğüs geren Taş bağırlı dağlar mısın?
• Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım!
• Her gün bu kadar güzel mi bu deniz? Böyle mi görünür gökyüzü her zaman?

TEDRİC

Birbiriyle ilgili kavramların bir derece gözetilerek sıralandığı söz sanatlarından biridir.

• İki asker, mızrak mızrağa, kılıç kılıca, hançer hançere vuruşmaya başladı.
• Makbar, makber değil; bir türbe, türbe değil; bir mabet, mabet değil; bir küre, küre değil; bir sonsuz uzay.

NİDA (SESLENME)

Şiddetli duyguları, heyecanları coşkun bir seslenişle anlatmadır. Daha çok ay, ey, hay, ah ünlemleriyle yapılır.

• Ey mavi göklerin beyaz ve kızıl süsü! (Arif Nihat Asya)
• Ey benim sarı tamburam! Sen ne için inilersin?
• Çatma kurban olayım ey nazlı hilal!

Söze Dayalı Edebi Sanatlar

SECİ

Düz yazıda cümle içinde yapılan uyağa denir. Seci de söze dayalı söz sanatlarından biridir.

• İlahi, kabul senden, ret senden; şifa senden, dert senden İlahi, iman verdin, daim eyle; ihsan verdin, kaim eyle.
• Ten cübbesi çak gerek, gönül evi pak gerek.
• Ey gönlümün nuru, gönüllerin süruru!
• De gül idim ben sana mail sen ettin aklımı zail. (Fuzuli)

CİNAS

Yazılışları aynı, anlamları farklı sözcüklerin (sesteş sözcüklerin) bir arada kullanıldığı söz sanatlarından biridir.

• Niçin kondun a bülbül kapımdaki asmaya / Ben yarimden ayrılmam götürseler asmaya.
• Göl kıyısındaki sazların arasında bir saz sesi geliyordu.
• Kara gözler, Sürmeli kara gözler, Gemim deryada kaldı, Gözlerim kara gözler.
• Kalem böyle çalınmıştır yazıma, Yazım kışıma uymaz, kışım yazıma.
• Böyle bağlar, Yar başın böyle bağlar, Gül açmaz, bülbül ötmez, Yıkılsın böyle bağlar.

ALİTERASYON

Dize ya da mısrada ahenk oluşturacak şekilde, aynı ünsüzün  tekrarlanmasıdır.

• Eylülde melül oldu gönül soldu lale Bir kaküle meyletti gönül geldi bu hale.
• Seherde seyre koyuldum semayı deryayı.
• Kara toprak içinde kara karıncayı karanlık gecede görür.
• Beyaz gerdanında bir de ben gerek.

Bu Konuyla İlgili Başka Bir Dosyayı Sıkıştırılmış Dosya Olarak İNDİR

SÖZ SANATLARI İLE İLGİLİ TESTLER

• Söz Sanatları Test – 1
• Söz Sanatları Test – 2
• Söz Sanatları Test – 3
• Söz Sanatları Test – 4
• Söz Sanatları Test – 5
• Söz Sanatları Test – 6