FİİLİMSİLER  (EYLEMSİLER)

Fiillerin geçici isimlerini yapan fiil soylu sözcüklere fiilimsi denir. Fiilimsiler bazı yönleriyle isim özelliği gösterirken bazı yömleriyle de fiil özelliği gösterdiğinden isim ile fiil arasında kalan özel bir sözcük türüdür. Fiilimsiler, fiillere birtakım ekler getirilerek yapılır.

Fiilimsiler tıpkı bir fiil gibi -ma, me olumsuzluk ekiyle olumsuz yapılabilir ancak fiil gibi çekimlenemez. Fiilimsi ekleri fiilden isim yapım eki olarak kabul edilirler, bu yüzden fiilimsiler türemiş isim olarak alınır.

Fiilimsilerin Özellikleri:

• Fiilimsiler, isim – fiil, sıfat fiil ve zarf fiil olmak üzere 3’e ayrılır.
• Cümlede isim soylu sözcük gibi (isim, sıfat, zarf) görev yaparlar.
• Fiillerden türetilir.
• Olumsuzluk eki – ma, -me ile olumsuz yapılabilir.
• Fiil çekim eklerini (kişi, kip) alamazlar.

Fiilimsiler üç ana grupta incelenir:

 

1) İSİM – FİİLLER (AD – EYLEMLER):

Fiil soylu sözcüklerin sonuna –mak, -mek , -ış, -iş, -uş, -üş, -ma, -me ekleri getirilerek yapılır.

• Gün biter gülüşün kalır bende.
• Adamın yalvarışlarını bir görecektin.
• Madem ki yükseliş var iniş olmaz olur mu?
• Unutuş, unuturlar seni de.
• Bu kucaklayış belki de bir haykırışın sesiydi.
• Sana bakmak Allah’a inanmaktır.
• Yaşamak, ölmekten  zor.
• Buralardan gitmek istiyorum.
• Seni bile özlemek istemiyorum bu akşam.
• İçimde maziden kalma duygular var.
• Onula yeniden başlamayı düşünüyor musun.
• Bir gülüşün ömre bedel.

NOT 1: İsim- fiil ekiyle türetilen bazı sözcükler,  isim- fiil özelliğini yitirip kalıplaşarak kalıcı bir nesne ya da kavram adı olabilir. Artık bunlara isim- fiil eki olarak bakmamak gerekir.

• Kaymak,
• çakmak,
• dondurma,
• kavurma,
• dolma,
• gözleme,
• bağış,
• geviş…

NOT 2: Fiilden fiil yapım eki olan –iş ile isim- fiil eki olan –iş’ i birbiri ile karıştırmamak gerekir. Anlamsal olarak fiilden fiil yapım eki (işteşlik eki) bir işi karşılıklı ya da birlikte yapma anlamı verirken isim fiil eki böyle bir anlam vermez.

• Gülüşün çok güzel. (isim fiil eki)
• Onu öyle görünce gülüştüler. (işteşlik eki)

NOT 3: Fiilden fiil yapan olumsuzluk eki olan –ma, -me ile isim fiil eki olan –ma,-me birbiri ile karıştırılmamalıdır. Fiilden fiil yapan –ma, -me fiile olumsuzluk anlamı katarken isim fiil eki olan –ma, -me fiile olumsuzluk anlamı katmaz.

• Artık sevmeyeceğim. (olumsuzluk eki)
• İnsanın mesleğini sevmesi gerekir. (isim – fiil eki)

 

2. SIFAT – FİİL EKLERİ (ORTAÇLAR)

Fiil soylu sözcüklerin sonuna     –an, -en, -ası, -esi, -mez, -maz, -ar, -er, -dık, -dik, -duk, -dük, -tık, -tik, -tuk, -tük , -ecek, -acak, -miş, -mış, -muş, -müş    ekleri    getirilmek suretiyle yapılır. Sıfat- fiil ekleri genellikle sıfat tamlaması kurar.

• Her seven sevilenin boy aynasıdır.
• İşleyen demir pas tutmaz.
• O öpülesi eller beni büyüttü.
• Yıkılası Bağdat nice askerler yedi.
• Dönülmez akşamın ufkundayız vakit çok geç.
• Onunla unutulmaz anlar yaşadık.
• Bilinmez diyarlara gitme.
• Senin bu yaptığın olur iş değil.
• Akar sular gibi çağlarım.
• Benim doğduğum köyleri akşamları eşkıyalar basardı.
• Tanıdık bir yüz çıkmadı karşımıza.
• Görülecek günler var daha aldırma gönül.
• Gelecek hafta sınavım var.
• Bense penceremde gelmeyecek saatleri beklerim.
• Mayın tarlasına düşmüş bir deliyim.
• Ölmüş eşek kurttan korkmaz.

NOT:  Zaman ekleriyle sıfat fiil eklerini karıştırmamak gerekir. Zaman ekleri, şahıs ekinden önce fiile gelerek fiili yüklem yapar. Sıfat fiil ekleri ise genellikle fiilleri sıfat yapar ve üzerine isim çekim eklerini alabilir oysa zaman ekleri isim çekim eklerini alamazlar.

• Hiç oturacak  zamanım yok. (-acak sıfat tamlaması kurmuş bu yüzden sıfat fiil eki)
• Oğlum, okuyacak ve büyük adam olacak. (zaman eki; çünkü fiili yüklem yapmış )
• Okumuş  insanlar daha kültürlü (s.f.e)
• Annem de okumayı çok istemiş.  (zaman eki)

NOT: Sıfat-fiil ekleri zamanla kalıplaşarak sıfat-fiil özelliğini kaybedebilir. Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili sözcükler kalıplaşmış sıfat-fiillerdir.

Örnekler:

• Ek ders ücretiyle bir döner alamıyoruz.
• Ağaçkakan ne ile beslenir?
• 10:5=2 işleminde 5 sayısı bölendir.
• Pozitif bir tam sayı, kendisinin çarpanıdır.
• Cankurtaran olsaydı çocuk kurtulabilirdi.
• Çiçeklerin en güzeli kardelendir.
• Adana’nın kuzeyinde küçük bir nehir ve çağlayan vardır.
• Bakan gelecek diye yolları temizlemişler.
• Gelişmişlik, eğitime verdiğin değer ile ölçülür.
• Keser döner, sap döner; gün gelir hesap döner.
• Tanksavar ve uçaksavar savaşın kaderini değiştirmişti.
• Gelirin yüksekse stres düzeyin de düşük oluyor.
• Gelirin giderinle denk olmalı.
• Bizde yazar, düşünür, çizer fazla yok.
• İçine düştüğü bu açmazdan nasıl kurtulacaktı, bilmiyordu.
• Kendimi kapana kıstırılmış gibi hissediyorum.

 

3. ZARF FİİL EKİ (ULAÇ,  BAĞ – EYLEM):

Fiil kök ve gövdelerinin üzerine –ınca, – dıkça, – dığında,   -ken , -r… -mez, -alı, -erek, -madan, -meksizin, -a…-a, -ıp ekleri getirilerek oluşturulur. Zarf- fiil ekleri temel cümlenin zarf tümleci olurlar.

• Ben gidince hüzünler bırakırım.
• Senin bu halini görünce lise yıllarımı hatırladım.
• Gözlerin gözlerime değince felaketim olurdu, ağlardım.

• Ağladıkça dağlarımız yeşerecek göreceksin.
• Ağlarım, hatıra geldikçe gülüştüklerimiz.
• Öldüğünde henüz çok gençti.

• Seninle konuştuğunda rahatlıyor.
• Sen geçerken sahilden sessizce, gemiler kalkar yüreğimden gizlice.
• Sen ağlarken ben nasıl gülerim.
• Onu görür görmez tanıdım.
• Yarim, sen gideli yedi yıl oldu.
• Ah vah etmenin zamanı geçeli çok oldu.
• Gülerek yanıma geldi.
• Böyle yaparak beni çok üzüyorsun.
• Hiçbir şey söylemeden çekip gitti.
• Ağlamadan ayrılık olmaz.
• Sizin durmaksızın çalışmanız lazım.
• Bir süre konuşmaksızın öylece bekledik.
• Gide gide bir söğüde dayandık.
• Gidip de gelmemek, gelip de görmemek var kaderde.

NOT 1: Bir cümlede kaç tane fiilimsi varsa o kadar da yan cümle var demektir.

NOT 2: Bir cümlede fiilimsi varsa o cümle girişik birleşik bir cümledir.

NOT 3: Bir cümledeki fiilimsi sayısıyla temel cümlenin yükleminin toplamı o cümledeki yargı sayısını verir.

Örnek Sorular:

1. Sevmek; güzel birinde aşkı aramak değildir. O kişide, bilmediğin bir zamanın beklenmedik bir anında
kendini bulmaktır.
Yukarıdaki sözde bulunmayan fiilimsi türü aşağıdaki dizelerden hangisinde bulunmaktadır?
A) Ne olur kim olduğunu bilsem Pia’nın
Böyle uzak uzak seslenmese!..
B) Hani bir sevgilin vardı, yedi- sekiz sene önce
Dün yolda rastladım, sevindi beni görünce.
C) Gidersen yıkılır bu kent, kuşlar da ölür.
Bir tufan olurum sustuğun her yerde
D) Bilme, tanıma beni!..
Merdivenleri üçer beşer çıkmanın sevinci yok içimde.
E) Bir büyük oyun yaşamak dediğin
Beni ya sevmeli ya öldürmeli.

2. Yalnız seni sevenleri sevmek, sevgi değil; değiş tokuştur.
Yukarıdaki cümlede kaç fiilimsi vardır?
A) 1    B) 2     C) 3     D) 4      E) 5

3. Açan çiçek değil
Öten kuş değil
Yüzünü görmediğim gün
İçimde yıldızlar sönük
Güneşler güneş değil
Seni sevmediğim gün
Seni anmadığım gün
Olacak iş değil.
Yukarıdaki şiirde kaç fiilimsi vardır?
A) 5   B)    6    C) 7    D) 8     E) 9

4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde isim-fiil eki yoktur?
A) Sana bakmak, Allah’a inanmaktır.
B) Gülüşün can yakmalı, bakışın tarçın kokmalı.
C) En güzel dostluklar senin yüzünden bozulmalı.
D) Bana sorgusuz sualsiz sevmeyi sen öğrettin.
E) Bir şey var aramızda, senin bakışından belli.

5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “-ma / -me” eki isim -fiil eki olarak kullanılmamıştır?
A) Otelimizde biraz daha kalmayı düşünürseniz yardımcı oluruz.
B) Onunla yeniden başlamayı düşünüyor musun?
C) Bunca yaşanan şeyden sonra gülmeyi dahi unuttum.
D) Sevgili gençler, ne olur beni artık üzmeyin!
E) Çocuklarımıza hayal kurmayı öğretmemiz lazım.

6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde isim-fiil, kalıplaşarak kalıcı bir ad olmuştur?
A) Mağazayı bulamazsanız danışmaya sorun.
B) Ben artık şarkı dinlemek değil, şarkı söylemek istiyorum.
C) Bu kucaklayış belki de bir çığlığın sesiydi.
D) Mademki yükseliş var, iniş olmaz olur mu?
E) Bu yıl tatile çıkmayı düşünüyor musunuz?

7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “isim-fiil” vardır?
A) Fıkraya bütün çocuklar gülüştü.
B) Gözlerimizi kırpmadan bakıştık bir süre.
C) Baba ve oğul ağlayarak kucaklaştılar.
D) Uzun bir aradan sonra dostlarımızla görüştük.
E) Annem, buradan trenlerin geçişini seyrederdi.

8. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde altı çizili sözcük “zarf-fiil” eki almamıştır?
A) Bu acayip türkü hiç fark edilmeden yutulan bir avuç zehire benzer.
B) Yusuf, elleri cebinde ne diyeceğini bilemeden sağa sola bakındı.
C) Sana verdiğim bu kitapları anlamadan okuyorsun.
D) Taşınmadan iki ay önce evin onarımı bitmişti.
E) Okuyun gençler, okumadan kimseye zarar gelmez

CEVAP ANAHTARI
1. B 2. B 3. B 4. C 5. D 6. A 7. E 8. E

Bu soruların video çözümleri için TIKLAYINIZ

Hazırlayan: Yusuf Kenan DURMUŞOĞLU