MİT(MİTOS)

Tarih öncesi dönemlerde kainatta var olan canlı ve cansız nesneleri, bir takım doğa olaylarını açıklamak üzere yaratılmış hikayelerdir. İlkel insanların dünyayı ve kendisini anlamlandırmak için neden ve nasıllara verdiği cevaplardır. Mitlerde her zaman bir yaratma söz konusudur. Böyle olduğu için kutsal ve gerçek kabul edilirler. Mitler bir toplumun, inançlarını, duygularını, eğilimlerini yansıtırlar.

Mitleri inceleyen bilime MİTOLOJİ denir.

Mitlerle destanları nasıl ayıracağız? (Yapı unsurları bağlamında ayırabiliriz. Kişi, olay, zaman ve mekan)

1. Olay: Mitler kutsal metinler olarak kabul edilirken (Niçin kutsal? Bir varlığın yaratılış olayını anlattıklarından dolayı) destanlara kutsal gözüyle bakılmaz.
2. Kişi: Mitlerin aktörleri doğaüstü varlıklar iken (tanrılar, tanrıçalar, yarı tanrılar..), destanların aktörleri ise insanlardır, bu insanlar olağanüstü özellikler gösterseler de neticede insandır.
3. Zaman: Mitler ilk zamanlarda oluşmuştur buna kozmik zaman da denir. Oysa destanlar kronolojik zaman dediğimiz insanoğlunun kendi tarihini yapmaya başladığı tarihsel zamanda oluşmuş metinlerdir.
4. Mekan: Mitlerdeki mekan hayalidir (örneğin Olimpos, yeryüzünde yoktur); oysa destanlardaki coğrafya, dünyaya ait bir coğrafyadır.

DESTAN(Epope)

Destanlar mit değildir ama mitlerin izlerini ya da kalıntılarını görmek mümkündür.

Tanımı: Geçmişte bir milleti derinden sarsmış bir olayın (savaş, göç, kıtlık vb.) ya da kahramanların yiğitlik ve olağanüstülüklerinin anlatıldığı uzun manzum metinlere denir.

Destanlarda;

• Kahramanlar olağanüstü özelliklere sahiptir.
• Kişi ve olay ağırlıklı olmasından dolayı zaman ve mekan unsurları ayrıntılı olarak anlatılmaz.
• Milletlerin tarihte yer almaya başladıkları dönemlerin ilk ürünleridir. Bu nedenle milletlerin tarihlerinden izler görülür. Destanlar millidir.

Destanlar doğal ve yapma destan olmak üzere ikiye ayrılır.

DOĞAL DESTAN: Anonimdir. Sözlü gelenekte oluşur ve daha sonra bir destan şairi tarafından derlenir.

Üç aşamada oluşur:

1. Aşama: Çekirdek olayın yaşandığı evredir. Halk tarafından anlatılmaya başlanır.
2. Aşama: Ozanlar saz eşliğinde manzum olarak söylenir. Söylendikçe zenginleşir, varyantlaşır.
3. Aşama: Aydın ve çok güçlü bir şair tarafından tüm varyantlar bir araya getirilerek derlenir ve yazıya geçirilir.

 Doğal Destanlara Örnekler:

Yunanlıların İlyada ve Odysseia (Odisse),

İranlıların Şehnâme,

Finlerin Kalevala (Kalevala),

Fransızların Chanson de Roland (Şanson de Rölant),

Sümerlerin Gılgamış,

Almanların Nibelungenlied (Nibelungenlid)

 İngilizlerin Beowulf (Biwolf),

İspanyolların Le Cid (Lö sid),

 Rusların İgor,

Hintlerin Ramayana ve Mahabharata (Mahabarata),

Japonların Şinto

Türk edebiyatında: Alp Er Tunga, Şu, Oğuz Kağan, Atilla,Ergenekon, Bozkurt, Göç, Türeyiş destanları

YAPMA DESTAN: Bir şair tarafından yazılan destandır. Yani söyleyeni belli olan destandır.

İtalyan Edebiyatı:

• Tasso’nun (Taso) Kurtarılmış Kudüs,
• Ariosto’nun (Ariyosto) Çılgın Orlando,
• Dante’nin İlahi Komedya
• Latin edebiyatı: Vergilius’un (Vercilyus) Aeneis
• İngiliz edebiyatı: Milton’ın (Miltın) Kaybolmuş Cennet

Türk Edebiyatında Yapma Destan

• Mehmet Âkif Ersoy: Çanakkale Şehitlerine,
• Cahit Külebi: Atatürk Kurtuluş Savaşı’nda
• Nâzım Hikmet:Kuvâyı Milliye
• Ceyhun Atıf Kansu : Sakarya Meydan Savaşı
• Gülten Akın :Maraş’ın ve Ökkeş’in Destanı

TÜRK DESTANLARI

Destanlar manzum metinlerdir ama Türk destanları oluşumlarını tamamlayamadıklarından ötürü nesirdir. Türk destanları İslamiyet’in kabulünden önce ve sonra olmak üzere ikiye ayrılır.

İSLAMİYET’İN KABÜLÜNDEN ÖNCEKİ TÜRK DESTANLARI

ALTAY-YAKUT DÖNEMİ:

• Yaratılış destanı: Türklerin nasıl var oldukları anlatılır

SAKA (İSKİT) DÖNEMİ:

• Alp Er Tunga Destanı: Alp Er Tunga’nın İranlılarla mücadeleleri (Şehname’de Efrasiyap adıyla geçer)
• Şu Destanı: Şu adlı Türk hükümdarının Büyük İskender’le olan mücadelesi

HUN DÖNEMİ (OĞUZ TÜRKLERİ):

• Oğuz Kağan Destanı: Oğuz Kağanın dağılmış olan Türk boylarını birleştirme, siyasi birliği oluşturma yolundaki mücadeleleri ve yiğitlikleri
• Attila Destanı: Hun hükümdarı Atilla’nın Batıya, Avrupa içlerine yaptığı seferler.

KÖK TÜRK DÖNEMİ:

• Bozkurt Destanı: Bir düşman saldırısında kırılan Göktürklerin, savaşta tek kalan ve kolu bacağı kesilen bir gençle onu bir mağaraya götüren bir dişi bozkurttan yeniden türemeleri.
• Ergenekon Destanı: Savaşta yenilen Göktürklerin Ergenekon adlı bir bölgeye sığınmaları burada zamanla çoğalıp sığmaz olunca dağı eritip dışarı çıkmaları ve atalarının intikamını almaları

UYGUR DÖNEMİ :

• Türeyiş Destanı : Uygur hakanının, üç kızının bir kurtla evlenmeleri ve Uygur Türklerinin bu evlilikten çoğalması.
• Göç Destanı: Çinlilerin Uygur ülkesinde kutsal bir kayayı ele geçirmeleri sonucunda Uygur ülkesinde kıtlık ve kuraklık olması ve bunun sonucunda halkın göç etmesi

İSLAMİYET’İN KABULÜNDEN SONRAKİ DÖNEM’E AİT TÜRK DESTANLARI

1. Battal Gazi Destanı: Bir Arap kumandanı olan Battal Gazinin Anadolu’da Malatya yöresinde Hiristiyanlarla verdiği mücadeleler.
2. Satuk Buğra Han Destanı: Karahanlı hükümdarı Satuk Buğra Hanın  İslam dinini kabul etmesi ve İslamiyet’i yaymak için verdiği mücadeleler.
3. Manas Destanı: Kırgız Türklerine ait bir destandır. Dünya edebiyatındaki en hacimli destandır. Müslüman Manas’ın Müslüman olmayanlarla yaptığı mücadeleler anlatılır
4. Cengiz Han Destanı: Moğol Türklerine aittir. Cengizname de denir. Cengiz Han’ın siyasi birlik için mücadeleleri anlatılır. İslami motifler de vardır.
5. Timur Destanı: Moğol hükümdarı Timur’un hayatını ve savaşlarını anlatır.
6. Saltuknâme (Saltuk Gazi Destanı): Sarı Saltuk’un dini yaymak Anadolu ve Rumeli’nin fethi konusunda verdiği müacedeleler
7. Danişmend Gazi Destanı: Danişment Gazinin Anadoluda Hristiyanlarla din için verdiği mücadeleler.
8. Köroğlu Destanı: Köroğlu’nun Bolu Bey’i ile olan mücadeleleri, babasının intikamını alması. Dini motifler yoktur

TÜRK DESTANLARINDAKİ ORTAK BAZI MOTİFLER:

IŞIK: Birçok destanda karşımıza çıkar. Gökyüzünden gelir, kutsaldır, kaynağı Tanrıdır. Aydınlığın sembolüdür.

Örnek: Oğuz Kağan Destanında Oğuz Kağanın ilk eşinin gökten bir ışık olarak inmesi

Göç Destanında, kayın ağacının üzerine ışık inmesi ve ağacın 5 çocuk doğurması

AT: Destanlarda kahramanların en büyük yardımcısıdır. Kahramanlarla bütünleşmiştir. Atlar kahramanlara sadıktır. Kaşgarlı Mahmut divanında at için Türk’ün kanadıdır demiştir.

AĞAÇ: Kutsaldır. Bilhassa kayın ağacı. Çoğalmanın  sembolüdür. Sığınaktır, atadır. Günümüzdeki kaynana adı da buradan gelir.

Örn: Yaratılış Destanında dokuz insan cinsinin ağacın dokuz dalının altında yaratılması.

Oğuz Destanında Oğuz’un evlendiği ikinci karısı göl ortasında kutsal bir ağacın kovuğunda yaratılmıştır.

Göç Destanında gökten inen ışıkla birleşen kayın ağacının 5 çocuk doğurması.

SU: Kutsaldır. Yaratılış mitinde hiçbir şey yokken sadece su vardı denmiştir. Diğer destanlarda da görülür

DEMİR : Demir kutsaldır. Oğuz Kağan Destanında Oğuz Kağan “Kargım onu öldürdü; demir olsa (olduğu için).” diyerek demiri vurgulamıştır. Ergenekon Destanında önemli bir motiftir. Bugün Anadolu’da at nalının uğurlu olması buradan gelir.

KURT (BÖRİ-BOZKURT): Kutsaldır. Kurtarıcı, yol göstericidir. Aynı zamanda çoğalmanın da sembolüdür. Birçok destanda görülür. Oğuz Kağan Destanı, Bozkurt Destanı, Türeyiş destanı vs.

KADIN: Yaratılış Destanı’nda Tanrı’ya insanları ve dünyayı yaratması ilhamını veren Ak-Ana. Oğuz Kağan’ın ilk karısı ışıktan, ikinci karısı ağaçtan doğmuş kutsal kadınlardır.

YADA TAŞI VEYA KUTSAL KAYA: Milli birlik ve bütünlüğü ve halkın mutluluğunu temsil eder. Ülkeden çıkarıldığında kıtlık ve kuraklık başlar. Yine taşın yağmur, kar yağdırdığına fırtına çıkarabildiğine inanılır. Yangınları söndürür.

Örnek: Uygurların Göç destanında kayayı Çinlilere kaptırdıkları için kıtlık başgöstermiştir.

Yaratılış destanında ise Tanrı Ülgen denizden çıkan taşa oturunca rahatlar

OK-YAY: Savaş araç ve gerecidir Aynı zamanda bir siyasi sembol halini almıştır. Örn:Oğuz Kağan destanı

YAŞLI ADAM (BİLGE KİŞİ): Ak sakallı ihtiyardır. Hakanların akıl danışıp öğüt aldıkları güngörmüş bir kişidir. Örn: Oğuz Kağan Destanı’ndaki Uluğ Türk, Manas’ta Bekay  Dede Korkut vs.

MAĞARA: Sığınmanın, korunmanın sembolüdür. Örnek: Türeyiş Destanında kolları ve bacakları kesilen çocuğu Kurt mağaraya götürmüştür.

NOT: Daha birçok motif vardır: Sayı, rüya vs.

TÜRK DESTANLARININ KAYNAKLARI:

Türk, İran, Çin, Arap, Moğol, Bizans ve Batı kaynakları

EFSANE

Efsaneyi mitten nasıl ayıracağız?

1. Efsane de destan gibi tarihi zamanda oluşmuşken, mit kozmik zamanda oluşur.
2. Efsanelerdeki kahramanlar da destanlarda olduğu gibi olağanüstü güçlere sahiplerdir ama tanrılar ve yarı tanrılar değildir. Oysa mitlerin kahramanları tanrısal varlıklardır.
3. Mitlerle efsanelerin en çok benzeştikleri nokta her ikisinin gerçek olduklarına inanılmasıdır.
4. Efsaneler de mitlerde olduğu gibi bir şeyin nasıl oluştuğunu anlatırlar bize. Örneğin ders kitabında “Adam nasıl Lokman Hekim olmuştur?” sorusu açıklanmıştır.
5. Efsanelerde bir şeyin oluşumunun açıklanmasını yanında olaydan ders çıkarmamızla ilgili bir mesaj da verilebilir.

EFSANE İLE MASAL ARASINDAKİ FARK

Efsanede anlatılan içeriğin gerçekten yaşanmış olduğuna inanırız, dolayısıyla anlatılana inanma söz konusudur. Oysa masaldaki içeriğe inanmayız, tamamen hayal ürünü olduğunu düşünürüz.

HOMEROS

• Nerede doğduğu ve ne zaman yaşadığı kesin olarak bilinmiyor, M.Ö. 9-10 yüzyılda yaşadığı söylenir. Egelidir.
• Kör bir ozan olduğu söylenir.
• Yunanlılara ait olan ve Batı edebiyatının ilk metinleri İlyada ve Odisse adlı destanlarını derlemiştir.
• İlyada: Yunanlılarla Truvalıların savaşını anlatmıştır.
• Odisse: Odisse Turuva savaşına katılan bir kahramandır. Bu kahramanın memleketi olan Yunanistan’a dönüşünü anlatmıştır.

FAZIL HÜSNÜ DAĞLARCA (1914-2008)

• İstanbul doğumludur.
• Asker kökenlidir, daha sonra bu görevini bırakmıştır.
• Şiirlerinde özellikle tarihsel olaylar, destanlar, toplum gerçekleri gibi konulara yer vermiştir
• Şiirlerinden bazıları: Havaya Çizilen Dünya, Çocuk ve Allah, Toprak Ana, Aç Yazı, Üç Şehitler Destanı, Çakır’ın Destanı, Çukurova Koçaklaması, Nötron Bombası, Sivaslı Karınca, Uzaklarla Giyinmek, Yunus Emre’de Olmak, Cezayir Türküsü, Kınalı Kuzu Ağıdı

Kaynak: Abdullah DESTERECİ